Кемали, Е.С. Қазақстан Республикасының сот және құқық қорғау органдары

сот алдында жұрттың бәрінің тендігі принципінің мәніне қайпіы келмейді. Парламент депутаттарын, Конституциялық кеңестің Тө- рағасы мен мүшелерін, судьяларды, Бас прокурорды қылмыстық жауапқа тартудың айрықша тәртібі қылмыстык сот ісін жүргізу ба- рысында бұл адамдарға қандай да бір артықшылық бермейді, бірақ оларға қатысты зандылықтың бұзылуына тосқауыл және олардың өз өкілдіктерін жүзеге асыруына кепілдік болады. Әркімнің comma крргалу қу қыгын қамтамасыз ету прин ­ цип республика Конституциясының 13-бабында бекімін тапқан, ол әркімнің күкықтары мен бостандығының сотта қорғалуына қүқылы екендігін жариялайды. Жеке дара жәнс жалпы нормативтік сипаттағы актілерге, ұжымдық және жеке адамның шешімдері мен әрекеттеріне (әре- кетсіздігіне) шағымдануға болады. Заңға сәйкес азамат органдар мен лауазымды адамдардың заңды бұзып жасаған шешімдері мен әрекеттеріне белгіленген тәртіпте сотқа шағына алады. Мемле- кет кылмыстан жәбірленгендерге де сот төрелігіне жол ашқан. Заңда кылмыстан немесе есі дұрыс еместің Қылмыстық кодексте тыйым салынған іс-әрекетінен келген моральдық және мүліктік шығынды қылмыстық процесте азаматтық талапты қарау арқылы жәбірленушіге өндіріп беру жаты да карастырылған. Барлык соттарда және сот ісін жүргізудің кез келген сатысын- да азаматтардың білікті заңдык көмек алуға күқығы бар. Заңда көзделген жағдайларда заңдык көмек тегін көрсетіледі. Істің қыс- қаруы жақсы атағына кір келтіретін, қүқығын бүзатын болса, он- да онымен келіспеген сезікті, айыпталушы (айыпталушы қайтыс болған жағдайда оның туысы) өзін толық ақтап алғанға дейін іс- тің сотта қаралуын талап етс алады. Қылмыстық іс жүргізуші ор ­ ган, мысалы сот, егер негіз болса, сезіктіні, айыпталушыны заң- дық көмекке ақы төлеуден толықтай не жарым-жартылай босата алады. Бүл жағдайда адвокаттың еңбегіне ақы мемлекет есебінен төленеді. Кінэсіздік презумпциясы принципі бойынша адамның қыл- мыс жасады деген кінәсі заңда белгіленген тәртіпте дәлелденбе- йінше және заңды күшіне енген сот үкімімен анықталмайынша ол кінәлі деп танылмайды, ешкім өзінің кінәлі екендігін дәлелдеуге міндетті емес; айыпталушының кінәлігі жайындағы шешімі жок күдік оның пайдасына жатады; айыптау үкімі болжамдарға негіз- 51