дарынан тұратын калың туманный пайда болуына алып келеді. Сондай-ак улы туман шуңкырлы жерлерде орналасқан калаларға, мысалы, Алматы, Ереван, Кемерово, Новокузнецк, Братск, Мехико жэне т.б. тэн. Улы тұман кезінде, жарыктың эсерінен зиянды заттардың ауа, ылғал компоненттерімен фотохимиялык реакциялары нәтижесінде косымша улы өнімдер (альдегидтер, кетондар) түзіледі. Атмосфералық ауаның тумандануы кала микроклиматының нашарлауына - тұманды күндердің көбеюіне, атмосфераның түнықтығына, мөлдірлігіне эсер етеді. Мысалы, 1948 жылы 26 қазанда Донора (АҚШ, Пенсильвания) қаласында қалың түман мен түтіннің қосылуынан (улы түман) жолдың көрінуі өте нашарлап, каланы кара күйе басып калған. Адамдардың тыныс алуы киындап, тамақтары ауырып, көздері ашып, кұскылары келген. Сөйтіп жаңбыр жауғанға дейін 3-4 күннің ішінде 14000 қала түрғын- дарының 6000 түрғын ауырып, 20 адам кайтыс болған. Сонымен катар көптеген кұстар, иттер мен мысыктар да өлген. 1952 жылы желтоксанда Лондон каласында улы түманның эсерінен 3-4 күн ішінде 4000 адам кайтыс болды. Себебі ауасы лас калада жел болмай, атмосфералык ауа қүрамындагы күкіртті ангидридтің мөлшері катты көбейіп кеткен. Улы тұман кезінде көріну кабілеттілігі нашарлап, үй жа- нуарлары (ит, кұс) өле бастайды. Адамдардың тыныс алуы киындап, көздері жасаурап, тамак пен мүрынньщ шырышты ка- баттарының тітіркенуіне, өкпе жэне баска да созылмалы аурулардың козуына алып келеді. Улы тұман өсімдіктерге, әсіресе бүршак, кызылша, астык түқымдастар, жүзім жэне сәнді өсім- діктерге де зияны көп. Алдымен жапырактары ісініп, біраз уақыт- тан кейін жапырактың төменгі жағы акшылданады жэне сарғаяды да, өсімдік курай бастайды. XX ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап Лос-Анджелес каласында да жылдың жылы маусымында, эдетте жазда және ерте күзде ылғалдылығы 70% құрайтын тұман пайда бола бастады. Бүл түманды фотохимияшқ түман деп атайды. Фотохимиялык түман - фотооксиданттар деп аталатын азот, күкірт тотықтары, озон жэне көптеген органикалық қосылыстардан түратын коспа. Фотохимиялык тұман желсіз күндері, белгілі бір жагдайларда: атмосферада азот, көміртегі жэне баска да ластау-
RkJQdWJsaXNoZXIy MTExODQxMg==